استفاده از جیوه در کنتور برق قدیمی امری بسیار رایج بود؛ به طور کلی بسیاری از لوازم برقی قدیمی مانند تلویزیون‌های لامپی، رادیو‌های ترانزیستوری، یخچال فریزر‌های قدیمی، بخاری الکتریکی و ماشین‌های لباسشویی قدیمی در ساختار خود حاوی کپسول‌های جیوه بودند. اما این که جیوه دقیقاً چه وظایفی را در این دستگاه‌ها انجام می‌دهد و آیا امروزه این کپسول‌های جیوه در کنتور برق قدیمی و سایر لوازم مشابه، دارای ارزش اقتصادی است یا خیر، موضوعی است که در این مقاله مختصر قصد داریم به آن بپردازیم.
علت استفاده از جیوه در کنتور برق قدیمی و سایر لوازم الکتریکی
خواص رسانایی الکتریکی و حرارتی
برای این که به نقش جیوه در کنتور برق قدیمی و یا سایر لوازم الکتریکی که تا اوایل قرن بیستم تولید می‌شدند پی ببریم، ابتدا باید با خواص این عنصر خارق‌العاده آشنایی پیدا کنیم. در جدول تناوبی عناصر، جیوه تنها فلزی است که نقطه ذوبی پایین‌تر از دمای محیط دارد؛ از این رو برخلاف سایر فلزات در دمای طبیعی محیط به صورت مایع یافت می‌شود. این ویژگی فیزیکی سبب می‌شود تا عنصر جیوه برای انجام برخی از مقاصد صنعتی بهترین گزینه در دسترس باشد، زیرا همانند سایر فلزات دارای خواص رسانایی الکتریکی و حرارتی بالا، انبساط در برابر حرارت، چگالی وزنی بالا و پایداری مناسبی است.
چگالی و چسبندگی سطحی بالا در عین حال گرانروی پایین
یکی دیگر از دلایل استفاده از جیوه در کنتور برق قدیمی این است که برخلاف سایر فلزات از خواص فیزیکی مربوط به سیالات پیروی می‌کند. فلز جیوه به سبب چگالی و چسبندگی سطحی بالا و همچنین گرانروی پایین (مقاومت اصطکاکی پایین در برابر شارش یا به عبارت ساده‌تر سرعت جاری شدن سریع) بدون اینکه کوچکترین اثری از خود برجای بگذارد به سرعت تحت تأثیر جاذبه جاری می‌شود. تصویر زیر ساختار یک سوییچ ساده جیوه‌ای را نشان می‌دهد. در این کپسول‌ها قطره جیوه تحت تأثیر جاذبه حرکت می‌کند و می‌تواند اتصال بین دو الکترود را برقرار یا قطع نماید.
رسانایی بهتر و مقاومت حرارتی بالاتر
اما نقش جیوه در کنتور برق قدیمی فراتر از یک سوییچ ساده است. اغلب فلزات خالص (عناصر جدول تناوبی) تحت تأثیر حرارت سختی خود را از دست می‌دهند. فلز جیوه در حالت طبیعی به صورت مایع قرار دارد و تحت تأثیر حرارت صرفاً منبسط می‌شود اما تغییر حالت نمی‌دهد. به همین دلیل جیوه در کنتور برق قدیمی و سایر لوازم الکتریکی که به صورت دائم تحت تأثیر جریان می‌باشند (به صورت 24 ساعته روشن هستند) و امکان افزایش دما در آن‌ها وجود دارد پایداری مناسبی از خود نشان می‌دهند.
علاوه بر این فلزاتی که عدد اتمی بالاتری دارند (پروتون بیشتر و متعاقباً تعداد الکترون بالاتر) رساناهای بهتری هستند، اما به لحاظ پایداری دارای خواص رادیواکتیو می‌باشند. جیوه با عدد اتمی80 در برابر مس با عدد اتمی 29 و طلا با عدد اتمی 79 ویژگی‌های رسانایی بهتری را فراهم می‌کند، اما به نسبت سایر فلزات هم رده خود ارزانتر است و به راحتی دچار فروپاشی هسته‌ای نمی‌شود (خواص رادیواکتیویته پایینی دارد). مجموع این دو ویژگی یعنی رسانایی بهتر و مقاومت حرارتی بالاتر سبب می‌شود تا از کپسول جیوه در کنتور برق قدیمی به صورت متداول استفاده شود.
چرا جیوه قرمز در کنتور برق قدیمی استفاده می شود؟
جیوه خالص به رنگ نقره‌ای شفاف است، حال آن که جیوه ای که در کپسول‌های جیوه در کنتور برق قدیمی و رادیو‌های ترانزیستوری یا چرخ‌های خیاطی برقی قدیمی به کار می‌رود، اغلب به رنگ قرمز رنگ است. شاید یکی از دلایل شروع افسانه ارزش بسیار بالای جیوه در کنتور برق قدیمی همین رنگ غیر متداول آن باشد. اما واقعیت بسیار ساده‌تر از این است. جیوه در طبیعت به صورت خالص یافت نمی‌شود و فرایند افزایش درجه خلوص آن مستلزم هزینه‌های اضافی است که برای مقاصد الکتریکی توجیه اقتصادی ندارد. فلز جیوه در طبیعت معمولاً به یکی از صورت‌های زیر موجود است و همه این ترکیبات طیفی از رنگ قرمز دارند.
- اکسید جیوه
- آلفا مرکوریک دو یدید (α-HgI2)
- سولفید جیوه با نام تجاری سینابر (Cinabre) و فرمول شیمیایی HgS
البته ترکیبات دیگری از جیوه نیز وجود دارد اما برای استفاده جیوه در کنتور برق قدیمی معمولاً یکی از موارد بالا را استفاده می‌کنند، زیرا در دسترس‌تر و ارزانتر هستند؛ از سوی دیگر ناخالصی‌های آن‌ها تأثیر چندانی روی عملکرد جیوه نمی‌گذارند.
افسانه جیوه قرمز در کنتور برق قدیمی و تبادل آن در بازار سیاه از کجا آغاز شد؟
در اوایل قرن بیست و یکم با روی کار آمدن ابزار‌های اندازه‌گیری جدید با دقت بسیار بالاتر و همچنین حذف لامپ‌های ترانزیستوری از بسیاری از لوازم برقی قدیمی، به یکباره موجی از تعویض و به روزرسانی لوازم الکتریکی در جهان آغاز شد.
سرب، کروم و جیوه در کنتور قدیمی و سایر لوازم الکتریکی تنها بخشی فلزات سنگینی هستند که با رها شدن در طبیعت می‌توانند اثرات مخرب فاجعه باری را ایجاد کنند. از این رو مراکز بازیافت در کشورهای توسعه یافته تصمیم گرفتند تا از رهاسازی این محصولات جلوگیری کرده و با پرداخت مبلغ ناچیزی آن‌ها را جمع آوری نمایند. تا این جا تقریباً همه چیز به صورت عادی پیش می‌رفت تا اینکه افراد سودجو برای کسب منفعت افسانه جیوه قرمز را آغاز کردند. اما برای درک منشأ آغاز این افسانه ابتدا باید دو مسئله را مورد توجه قرار دهیم.
کتب کیمیاگری و آزمایشات هسته‌ای اتحادیه جماهیر شوروی زمینه ساز آغاز افسانه جیوه قرمز
از آنجایی که در اغلب موارد جیوه موجود در طبیعت به رنگ قرمز است، لذا در کتب قدیمی شیمی و یا متون Alchemy یا همان کیمیاگری نام جیوه قرمز به کرات تکرار شده است. همین مسئله یکی از مواردی بود که زمینه را برای سوء استفاده از جیوه در کنتور برق قدیمی فراهم کرد.
اما تقارن جالب این قضیه با آزمایشات هسته‌ای اتحادیه جماهیر شوروی در سال 1991 تب خرید و فروش جیوه قرمز در بازار سیاه را به شدت افزایش داد. علت آن هم در شباهت ویژگی‌های ظاهری جیوه در کنتور برق قدیمی با فلومینات جیوه (Hg(CNO)2) بود.
هرچند فلومینات مرکوریک رایج پودری و شیری رنگ است، اما نمونه‌ای که در آن دوران استفاده می‌شد همانند جیوه در کنتور برق قدیمی به رنگ قرمز، مایع رقیق و نسبتاً شفاف بود؛ اما فولیمنات جیوه یک ماده انفجاری حساس به شوک است که در برخی از کارتریج‌های انفجاری به عنوان ماده منفجره اصلی و یا چاشنی بمب‌های بزرگتر و سلاح‌های هسته‌ای کاربرد دارد؛ در حالی که جیوه قرمز موجود در کنتور برق قدیمی و سایر لوازم الکتریکی علی رغم عدد اتمی بالا فاقد هرگونه خواص انفجاری می‌باشد.
افزایش تقاضا برای فلومینات جیوه به منظور ساخت مهمات و تحریم‌های اقتصادی سیاسی نظام سوسیالیستی شوروی در دوران جنگ سرد، سبب شد بسیاری از افراد سودجو طی سال‌های پایانی فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی تا سال‌های ابتدایی قرن بیست و یکم، به ازای قیمتی بیشتر از مراکز بازیافت جیوه کنتور قدیمی افراد را جمع آوری کرده و با فروش آن در بازار سیاه به دلالان اسلحه در شوروی و شبه جزیره بالکان، ثروت هنگفتی را به دست آورند.
پس از گذشت سی سال از آغاز این افسانه، جیوه در کنتور برق قدیمی همچنان قربانی می‌گیرد
هر چند این افسانه در کشورهای توسعه یافته یک پرونده مختومه به شمار می‌آید، اما در کشورهای در حال توسعه و جهان سوم نه تنها سودای کسب درآمد از جیوه در کنتور برق ادامه دارد بلکه امروزه با گسترش شایعات و دسیسه‌های افراد سودجو عملاً جیوه قرمز به عنوان اکسیر زندگی معرفی می‌شود.
متأسفانه با فعالیت‌های افراد سودجو و کلاهبردار، تب جیوه قرمز در کنتور برق قدیمی نه تنها در کشور ما بلکه در بین کشورهای آفریقایی، منطقه خاورمیانه تا آسیای میانه همچنان وجود دارد و افراد زیادی ضمن از دست دادن سرمایه، حتی سلامتی خود و اطرافیان را نیز به مخاطره می‌اندازند.
روزنامه BBC چاپ لندن در تاریخ 12 سپتامبر 2019 از دستگیری شبکه کلاهبرداری جیوه قرمز در عربستان صعودی و مصر خبر داد.
هفته نامه Literaturnaia gazeta چاپ موسکو نیز در هفته دوم ماه اکتبر طی مقاله‌ای با عنوان «میراث دوران جنگ سرد همچنان قربانی می‌گیرد» به این نکته اشاره کرد که از آغاز دوران همه گیری کووید-19 در هندوستان و بنگال بیش از 150 نفر به علت تزریق یا استعمال خوراکی جیوه در کنتور برق قدیمی جان خود را از دست دادند. به گفته این روزنامه در کشورهای خاورمیانه و شبه جزیره هندوستان گروه‌های زیادی هستند که از طریق خرید و فروش جیوه قرمز موجود در کنتور برق قدیمی و معرفی و تبلیغ آن به عنوان داروی افزایش عمر، داروی ضد سرطان و سایر بیماری‌های صعب العلاج تجارت‌های زیرزمینی راه‌انداخته اند.
سخن پایانی
در این مقاله از تکه کابل سعی کردیم به‌صورت تمام‌وکمال درباره جیوه در کنتور برق قدیمی صحبت کنیم. آیا تاکنون در این زمینه اطلاعاتی داشته‌اید؟ به‌نظر شما جیوه قرمز چه کاربردی دارد؟ لطفا نظرات و تجربیات خود در این زمینه را با ما و مخاطبان عزیزمان در قسمت دیدگاه‌ها به اشتراک بگذارید.
102525 بازدید
الهه زینالی
خیلی عالی