شاید تا به حال نام “اخزا” یا همان اوراق (اسناد) خزانه اسلامی به گوشتان خورده باشد. اخزا نوعی ابزار مالی برای پرداخت بدهی‌های دولت به طلبکاران غیردولتی است. اخزا از طرف دولت و صادر شده توسط دولت برای پرداخت بدهی‌های دولت است. در این مقاله به بررسی تمامی جوانب مختلف اوراق خزانه اسلامی (اخزا) و شرایط خرید و فروش آن می‌پردازیم.
اخزا چیست؟!
اخزا یا اوراق خزانه اسلامی نوعی ابزار مالی است که از طرف دولت صادر شده و برای پرداخت بدهی‌های دولت به طلبکاران غیردولتی به کار می‌رود. اوراق خزانه یا treasury Bill (T.B) شامل اوراق بهادار قابل معامله‌ای است که دارندگان آن می‌توانند اوراق را قبل از موعد سررسید، بدون اعمال هیچ‌گونه جریمه‌ای به وجه نقد تبدیل نمایند. این اوراق توسط دولت‌ها منتشر شده و سررسیدی زیر یک سال دارند. در سایر کشورها این اوراق به قیمتی کمتر از ارزش اسمی خود فروخته شده و در موعد سررسید به قیمتی معادل با ارزش اسمی بازخرید می‌شوند. هدف اصلی از انتشار این اوراق توسط دولت‌ها، تامین کسری بودجه خود و حل مشکلات اقتصادی دولت‌ها است. این اوراق از ابزارهای مالی با ماهیت بدهی بوده و جزء یکی از اصلی‌ترین ابزار بازار پول جهت اعمال سیاست‌های پولی دولت است.
در کشور ما اخزا با قیمت اسمی معین صادر شده و دارندگان این اوراق در زمان سررسید اوراق، می‌توانند نسبت به دریافت پول اوراقشان با قیمت و مبلغ اسمی اقدام کنند. دولت با این عمل به نوعی بدهی‌های خود را به تعویق انداخته و با طلبکاران مدارا می‌کند.
رویه کلی خرید و فروش اوراق خزانه یا همان T.B در جهان بدین شکل است که اوراق به رقمی کمتر از قیمت اسمی اوراق به خریداران فروخته شده و دولت با استفاده از پول دریافتی، بدهی‌های خود را به طلبکاران می‌پردازد اما در کشور و به دلیل برخی از مسایل فقهی و دینی، این روش مورد تایید نبوده و دولت اوراق را به صورت مستقیم به طلبکاران ارائه می‌نماید. در صورتی که دارندگان اوراق نیازی به پول و یا فروش اوراق نداشته باشد می‌تواند تا موعد سررسید صبر کرده و در موعد سررسید نسبت به دریافت پول خود (به قیمت اسمی) اقدام نمایند؛ اما چنانچه دارنده این اسناد زودتر از موعد سررسید نیاز به وجه نقد داشته باشد می‌تواند این اوراق را در بازار فرابورس ایران به قیمت روز بازار فرابورس به فروش برساند. کسانی که این اوراق را در بازار فرابورس خریداری می‌کنند می‌توانند آن‌ها را در موعد سررسید به قیمت اسمی از دولت دریافت کنند. ریسک نکول (احتمال عدم پرداخت وجه در ازای اوراق آن از طرف دولت) این اوراق بسیار پایین می‌باشد زیرا طرف حساب این اوراق دولت و بانک مرکزی بوده و بانک مرکزی نیز پرداخت وجه در قبال اوراق را تضمین کرده است.
نرخ بازدهی اخزا از اختلاف قیمتی بین قیمتی که اوراق به صورت روزانه در بازار فرابورس معامله می‌شود و قیمت اسمی آن اوراق بدست می‌آید. هرچه این فاصله بیشتر باشد نرخ بازدهی بیشتر خواهد شد چرا که اخزا را به قیمت پایین خریده و در سررسید به قیمت اسمی مبلغ آن را دریافت می‌کنیم. همانطور که می‌دانید قیمت اسمی انواع اخزا یک میلیون ریال بوده که متناسب با موعد سررسید آن‌ها، به قیمتی کمتر از قیمت اسمی خرید و فروش می‌شوند.
ویژگی‌های اخزا
اوراق خزانه اسلامی دارای ویژگی‌های خاص خود بوده که سایر اوراق دولتی و غیردولتی این ویژگی‌ها را ندارند. ویژگی‌های اخزا عبارتند از:
- اطمینان و امنیت بالا: دارندگان این اوراق طرف حساب دولت بوده و به نوعی خرید آن‌ها توسط دولت در سررسید تعیین و تضمین شده است. بانک مرکزی نیز ضامن این اوراق بوده و اگر دولت به هر دلیلی نتواند مبلغ این اوراق را بپردازد، بانک مرکزی بدهی دولت را پرداخت خواهد کرد. در نتیجه این اوراق در شرایط معمولی از امنیت بالا و ریسک پایینی برخوردار بوده و می‌توان از وصول این اوراق اطمینان حاصل کرد.
- چگونگی سودآوری اوراق اخزا: این اوراق دارای سود دوره‌ای و سالیانه، مانند سود سالیانه سهام شرکت‌ها نبوده و سود حاصل از آن‌ها در موعد سررسید که معمولا کمتر از یک سال است و گاها هم زودتر، به دارندگان این اوراق پرداخت می‌شود. سود این اوراق از مابه‌التفاوت قیمت اسمی و قیمتی که توسط خریدار اوراق خریداری شده و یا توسط طلبکار دریافت شده است، که دارای قیمتی پایین‌تر از قیمت اسمی است، بدست می‌آید.
- فرآیند خرید اوراق اخزا: اوراق خزانه اسلامی در بازار فرابورس ایران مورد خرید و فروش قرار گرفته و نماد آن‌ها عددی است که موعد سررسید این اوراق را نامیش می‌دهد. به عنوان مثال اوراق خزانه اسلامی 011121 در تاریخ 21 بهمن ماه سال 1401 به سررسید خود خواهد رسید.
اعتبار اخزا
همانطور که گفته شد، اسناد خزانه اسلامی یک نوع ابزار مالی برای تسویه بدهی‌های دولت به طلبکارانش است. در نتیجه وقتی شما اخزا خریداری می‌کنید طرف حساب شما دولت بوده و عدم پرداخت اوراق توسط دولت کمی غیرعادی می‌باشد. در ضمن، بانک مرکزی هم ضامن این اوراق بوده و در صورتی که به هر دلیلی دولت نتواند بدهی خود را به طلبکار و یا دارنده اخزا پرداخت کند، بانک مرکزی این بدهی را در موعد مقرر سررسید پرداخت خواهد کرد. این موضوع، تضمینی برای خریداران و دارندگان اوراق خزانه اسلامی بوده و به این اوراق اعتباری خاص بخشیده است.
انواع ریسک در اخزا
در حالت کلی اوراق خزانه اسلایمی دارای ریسک پایینی هستند زیرا دولت و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران پرداخت شدن این اوراق را تضمین کرده‌اند اما از آنجا که هر کار و یا سرمایه‌گذاری ریسک خاص خود را دارد، در این قسمت و انواع ریسک در خرید و فروش اخزا و میزان آن‌ها آشنا می‌شویم.
- ریسک نکول: ریسک نکول به معنای احتمال عدم انجام تعهدات در تاریخ موعد سررسید است. از آنجایی که دولت صادرکننده و حامی این اوراق بوده و از طریق این اوراق بدهی‌های خود را پرداخت می‌کند، پرداخت اوراق در تاریخ سررسید در اولویت دولت قرار داشته و پرداخت این اوراق در موعد سررسید توسط خزانه‌داری کل کشور انجام شده و به امضای وزیر اقتصاد و دارایی کشور می‌رسد. بنابراین می‌توان گفت ریسک نکول در رابطه با این اوراق در حد صفر بوده و اطمینان اوراق خزانه اسلامی بالا است.
- ریسک نقدشوندگی: ریسک نقدشوندگی بدین معنا است که در صورتی که صاحبان این اوراق بخواهند در تاریخی قبل از موعد سررسید، اوراقشان را به پول نقد تبدیل کنند درصد موفق آن‌ها چه میزان خواهد بود. در واقع ریسک نقدشوندگی احتمال نقد شدن اوراق خزانه اسلامی را قبل موعد سررسید بررسی می‌کند. این ریسک به لطف عرضه و خرید و فروش اوراق خزانه در بازار فرابورس و حجم معاملات بالا در این بازار و نیز وجود بازارگردانان متعدد که همزمان به خرید و فروش می‌پردازند، به حداقل خود رسیده و دارندگان اخزا هر زمان که اراده کنند، می‌توانند اوراق خود را فروخته و به پول نقد تبدیل کنند.
· ریسک نوسانات قیمتی: ریسک نوسانات قیمتی تنها ریسکی است که در رابطه با اوراق اخزا وجود دارد و معنای آن بالا و پایین شدن قیمت این اوراق، تا حد طبیعی و قابل پیشبینی، می‌باشد. از آنجا که قیمت اوراق براساس میزان عرضه و تقاضا تعیین می‌شود این احتمال وجود دارد که دارنده اوراق خزانه اسلامی سود کمی را دریافت کرده و یا کلا سودی دریافت نکند، اما از آنجایی که قیمت عرضه و تقاضا در این اوراق کمتر از ارزش اسمی است، در نهایت دارندگان اخزا به سود می‌رسند.
مزایای انتشار اخزا
اوراق خزانه اسلامی دارای مزایای بسیاری به خصوص برای دولت است. در این قسمت به بررسی مزایا و معایب انتشار اخزا می‌پردازیم.
- انتشار این اوراق باعث می‌شود تا دولت برای تامین منابع مالی خود دست به استقراض نزده و استقلال مالی کشور حفظ شود.
- اوراق خزانه اسلامی سبب كمك به سیاست‌های پولی و مالی به منظور اعمال سیاست‌های بهینه جهت تنظیم و كنترل انتظارات بازار شده و باعث ایجاد بستری مناسب برای توسعه ابزارهای مالی در بازار سرمایه می‌شود
- از آنجایی که این اوراق بدون ریسک بوده و نرخ بازدهی آن‌ها، نرخ بازده بدون ریسک در نظر گرفته می‌شود، با استفاده از این اوراق می‌توان از انتظارات بازار با نرخ سود بدون ریسک و با سررسیدهای مختلف آگاه شد.
- از دیگر مزایایاوراق خزانه اسلامی می‌توان به عدم تعلق مالیات بر درآمد از این اوراق اشاره کرد، به عبارتی این اوراق فاقد مالیات بر درآمد می‌باشند.
به‌طور کلی، دولت با انتشار این اوراق علاوه بر اینکه بدهی‌هایش را مدیریت و پرداخت می‌کند، با کاهش حجم نقدینگی موجود در بازار از ایجاد تورم جلوگیری کرده و تورم را هم کنترل می‌نماید. همچنین مردم می‌توانند از نرخ بازده بدون ریسک مطلع شده و در بازارهای مالی مناسب سرمایه‌گذاری نمایند.
تفاوت اخزا با اوراق مشارکت
اوراق خزانه اسلامی یا همان اخزا با سایر اوراق از جمله اوراق مشارکت، تفاوت داشته و از همین رو اوراق خزانه اسلامی خاص می‌باشند. تفاوت‌های میان اوراق خزانه اسلامی با اوراق مشارکت عبارت است از:
- اوراق خزانه اسلامی یا اخزا معمولا با نام منتشر می‌شوند اما اوراق مشارکت بدون نام هستند.
- اخزا به وسیله دولت منتشر شده و دارندگان آن از دریافت سود دوره‌ای و سالیانه محروم هستند و تنها در زمان و موعد سررسید اوراق سود خود را می‌توانند دریافت کنند.
- تفاوت دیگر اوراق خزانه اسلامی با سایر اوراق مشارکت مربوط به زمان و موعد سررسید اوراق است. عموما موعد سررسید اوراق خزانه اسلامی کمتر از یک سال و به صورت دوره‌های 13، 26 و 52 هفته‌ای است اما موعد سررسید سایر اوراق بهادار بلند مدت بوده و بیشتر از یک سال می‌باشد (دقت داشته باشید که امکان سررسید بالای یک سال هم در اوراق خزانه اسلامی امکان پذیر بوده و هیچ گونه قطعیت و قانونی در ارتباط با کمتر از یک سال بودن موعد سرسید اوراق خزانه اسلامی وجود ندارد).
- تفاوت دیگر در ریسک اوراق خزانه اسلامی با سایر اوراق است. ریسک اوراق خزانه اسلامی بسیار کمتر و پاین‌تر از سایر اوراق بهادار بوده و احتمال نقدشوندگی بالاتری نسبت به سایر اوراق دارد.
اخزا به چه کسانی تعلق می‌گیرد
اوراق خزانه اسلامی را دستگاه‌ها و مراکز دولتی به منظور تامین کسری بودجه خود و یا پرداخت و تسویه بدهی خود به طلبکاران دولتی، پیمانکاران پروژه‌های دولتی، سرمایه‌گذاران و افراد عادی جامعه می‌دهند.
نرخ بازدهی اخزا
همانطور که پیش‌تر گفته شد این اوراق بازدهی دوره‌ای نداشته و سود حاصل از اخزا از تفاوت قیمت خرید و فروش آن بدست می‌آید اما به هر صورت نرخ بازدهی تا موعد سررسید را می‌توان برای این اوراق محاسبه کرد. میزان بازدهی بر اساس روزهای باقیمانده تا موعد سررسید نشان داده می‌شود. نرخ بازدهی اوراق خزانه را اصطلاحا YTM می‌گویند و به صورت زیر محاسبه می‌شود.
1- (N /T)^ (P /F) =YTM
معانی پارامترهای فرمول بالا به شرح زیر هستند:
- F : قیمت اسمی اوراق
- P : قیمت خرید اوراق
- T : تعداد روزهای سال
- N : تعداد روزهای باقیمانده است
برای مثال، اگر قیمت اسمی اوراقی 1 ملیون ریال و قیمت بازار آن 950 هزار ریال باشد و تا سررسید 1 ساله آن 150 روز مانده باشد در این صورت نرخ بازدهی آن تا موعد سررسید به صورت زیر محاسبه می‌شود.
0.13 =1- (150 / 365)^(950000 / 1000000)
با توجه به محاسبات بالا نرخ بازدهی اخزا برای شرایط فوق، 13 درصد می‌باشد. این فرمول و عملیات آن در سایت فرابورس و نیز ماشین‌حساب‌های اسناد خزانه قابل مشاهده و دسترسی می‌باشد.
مراحل انتشار اخزا برای پیمانکاران
اوراق خزانه اسلامی دارای مراحل خاص خود برای انتشار هستند. این مراحل عبارتند از:
1- دستگاه‌های دولتی و اجرایی پس از دریافت مجوز از مجلس اوراق خزانه را منتشر می‌کنند.
2- پس از انتشار اخزا پیمانکاران می‌توانند اوراق و اسناد بدهی خود را دریافت کرده و هر دستگاه دولتی بر اساس میزان بدهی خود پیمانکاران را به بانک‌های عامل معرفی می‌کنند.
3- پیمانکاران معرفی‌شده به بانک می‌توانند با مراجعه به بانک و ارائه اطلاعات و مدارک هویتی خود احراز هویت شده و نسبت به دریافت اوراق اقدام کند.
4- پس از انجام این مرحله بدهکاران به فرابورس معرفی‌شده و معمولا در فرآیندی 10 روزه اطلاعات هر پیمانکار در فرابورس ثبت می‌شود و از آن پس می‌تواند یک صفحه مختص به خود در فرابورس داشته باشد.
5- پس از انجام مرحله بالا پیمانکاران اجازه فروش اوراق خود را در فرابورس خواهند داشت.
6- پس از فروش اخزا تا 72 ساعت مبلغ به حساب پیمانکاران واریز شده و قابل برداشت می‌باشد.
توجه کنید که این مراحل تنها مختص پیمانکاران و طلبکاران مراکز و دستگاه‌های دولتی بوده و سایر افراد توانایی انجام مراحل بالا را ندارند.
چگونگی انتشار و عرضه اخزا در فرابورس
اوراق خزانه اسلامی به صورت عرضه اولیه و به 2 روش منتشر می‌شوند. این 2 روش عبارتند از:
1- روش ثبت سفارش یا بوک بیلدینگ: در این روش قیمت وارد شده توسط خریداران روند نزولی داشته و در فرآیند کشف قیمت حداقل 80 درصد اوراق عرضه شده باید به فروش برسند.
2- روش حراج: در این شیوه قیمت پایه اعلام شده و رقابت میان خریداران برای مشخص شدن قیمت نهایی می‌باشد. مهم‌ترین عامل در تعیین قیمت در اوراق خزانه اسلامی، نرخ سود مورد انتظار و مدت زمان باقی مانده تا موعد سررسید اوراق می‌باشد.
چگونه اخزا بخریم؟!
در صورتی که سرمایه‌گذار هستید و در بازار بورس و فرابورس فعال هستید قطعا دارای کد بورسی بوده و از روند خرید فروش در بازارهای بورس و فرابورس آگاهید؛ اما در صورتی که دارای کد بورسی نبوده واطلاعاتی در مورد بازارهای بورس و فرابورس ندارید می‌توانید با مرجعه به کارگزاری‌های معتبر در سطح شهرتان برای دریافت راهنمایی جهت گرفتن کد بورسی اقدام نمایید.
خرید و فروش اوراق خزانه اسلامی مانند خرید و فروش سایر اوراق بهادار می‌تواند به صورت آنلاین انجام شود. در صورتی که فاقد کد بورسی هستید، می‌توانید از روش ذکر شده در بالا برای گرفتن آن اقدام کنید. قیمت اوراق خزانه اسلامی بعد از عرضه شدن توسط فرایندهای گفته شده در قسمت قبل تعیین می‌شود. مبلغ ناشی از فروش اوراق خزانه اسلامی به مدت یک روز کاری پس از انجام معامله به حساب فروشنده واریز خواهد شد.
برای دیدن تابلو معاملاتی اوراق بهادار، از جمله اوراق خزانه اسلامی، می‌توان به سایت tsetmc مراجعه کرده و با درج نماد مورد نظر، از اطلاعات مربوط به آن نماد با خبر شد. اوراق خزانه اسلامی نام و نمادهایی متفاوت از سهام شرکت‌هایی که در بازار بورس و فرابورس معامله می‌شوند داشته و با آن‌ها یکسان نیستند.
فرآیند پرداخت اخزا
در صورتی که به فروش اوراق خزانه اسلامی را قبل از موعد سرسید نیاز ندارید می‌توانید تا زمان و موعد سرسید صبر کرده و سپس نسبت به دریافت پولتان اقدام نمایید. در زمان سررسید اوراق خزانه اسلامی، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور به عنوان یک واسط بین بانک‌های مسئول پرداخت اوراق و خزانه‌داری کل کشور عمل کرده و با فرا رسیدن موعد سررسید، وجوه لازم را به بانک‌ها منتقل می‌کند؛ سپس شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه (سمات) بر اساس اطلاعات صاحبان اوراق، مبلغ اسمی اوراق خزانه اسلامی را از طریق بانک‌های مسئول به حساب صاحبان اخزا، واریز می‌کند.
نتیجه‌گیری
اخزا یا اوراق خزانه اسلامی اوراقی هستند که دولت به واسطه‌ی آن‌ها بدهی‌های خود را به پیمانکاران و طلبکاران مراکز و دستگاه‌های دولتی پرداخت می‌کند. این اوراق دارای سود دوره‌ای نبوده و ریسک نقدشوندگی و ریسک نکول بسیار پایینی دارند. این اوراق با سایر اوراق متفاوت بوده و پرداخت آن را دولت و بانک مرکزی تضمین کرده‌اند. از این رو، اوراق خزانه اسلامی یا اخزا دارای اعتبار بالایی بوده و اطمینان بالایی با خود به همراه دارند.
در این مقاله سعی کردیم به بررسی ماهیت و چیستی اخزا، مقایسه اوراق خزانه اسلامی با سایر اوراق، نحوه خرید و فروش اخزا، فرآیند انتشار اوراق خزانه اسلامی و مزایای آن بپردازیم. امیدوارم این مطلب مورد پسند و رضایت شما عزیزان قرار گرفته باشد. در صورتی که سوال، انتقاد، پیشنهاد و یا درخواستی از تیم تکه‌کابل دارید، در قسمت نظرات برای ما کامنت کنید.
الهه زینالی
